व्रतस्थ

खालील कथा रविवार, दि. १ जून २०२५ रोजी प्रकाशित झालेल्या साप्ताहिक जनमंगलच्या अंकात प्रसिद्ध झाली आहे.

व्रतस्थ

"मुंबईतील कामठीपूरा जिथे सकाळ-संध्याकाळ वेश्या व्यवसाय करणाऱ्या स्त्रिया आणि नृत्यांगनांच्या मेहफीलीसाठी लोकांची रेलचेल असते. आता तिथे परत जाण्याचा योग आला. तो म्हणजे असा की आमच्या वृत्तपत्राच्या संपादक साहेबांनी मागील एक दीड वर्षात प्रसिध्दीस आलेली याच कामठीपूऱ्यातील एक नृत्यांगना, 'इरा' हिचा 'इंटरव्यू' घेण्यासाठी माझी निवड केली. खरे तर ही जबाबदारी माझ्यावर थोपवण्यातच आली होती. काही वर्षाआधी तिथे गेलो होतो व नंतर न जाण्याचा निश्चय सुध्दा केला होता. पण कामामुळे आता परत कामठीपूरा गाठावा लागत आहे."

"कामठीपुऱ्याकडे जाण्याआधी मी रिपोर्टरच्या कपडयातून एका सामान्य माणसाच्या कपडयात आलो. दाढी, केसं थोडे जास्तच वाढले असल्यामुळे जास्त काही करण्याची गरज भासली नाही. टॅक्सी केली आणि कामठीपूऱ्याचा रस्ता धरला. थोडयाचं वेळात तिथे पोहचलो आणि इराच्या मेहफीलीकडे निघालो. कोणी स्त्रिया दरवाज्यात उभ्या राहून पाहात होत्या. तर कोणी हात दाखवत होत्या. काही स्त्रिया कमरेवर हात ठेऊन पुरुषांसोबत सौदा करत होत्या. दोन्ही बाजूंनी छोट्या-मोठ्या खोल्या, मधातच लहानश्या गल्ली बोळ्या होत्या. भोग लालसेच्या तर कोणी नृत्यांगनांवर नोटा उधळण्याच्या उद्देशाने आलेल्या लोकांमधून मी इराच्या मेहफीलीकडे चालत होतो. इतर मुलींच्या किंवा स्त्रीयांच्या खोल्या होत्या पण इराचा मेहफीलीचा दरबारचं होता. दरवाज्यातच आतील अत्तर, उद्दत्त्यांचा सुगंध येत होता. मी दरवाजा ढकलला आणि आत शिरलो. आतमध्ये मोठा हॉल होता गोलाकार गाद्या, तक्तपोस टाकले होते. मध्यभागी मखमलीचा मऊ गालीचा टाकला होता. तिथेच ही इरा आपल्या कलेचे प्रदर्शन करुन रसिकांना मोहून टाकत होती. पण आज या नृत्य दरबाराचा रंग थोडा ओसरल्यागत झाला होता. मी आत पाय टाकणार तेवढ्यात माझा सहकारी नितीन मागून आला" "तू जेव्हा त्या इराचा इंटरव्यू घेशील तेव्हा तिचे फोटो आणि व्हिडीयो काढण्यासाठी मला संपादक साहेबांनी तुझ्या मागे पाठवले" असे त्यानी सांगितले. "आमच्या चाळीशीच्या जवळपास असणाऱ्या हुशार संपादक साहेबांना एका वेश्या वस्तीतील इरामध्ये इतका इंटरेस्ट का असावा ? हे आमच्या डोक्यावरुन चालले होते. म्हणून संपादक साहेबांनी जे सांगितले ते जास्त डोकं न चालवता करणे आणि या वस्तीतून लवकरात लवकर बाहेर पडणे, असे आम्ही मनाशी ठरवून आतमध्ये शिरलो"

"आतमध्ये अंधार होता तक्तपोस आणि गादयांवरील चादरीवर अजून वळी पडल्या नव्हत्या. तबकही पूर्णपणे भरुन तयार होते. त्यातील विडयाच्या पानाला रसिक श्रोत्यांच्या हातांचा स्पर्श होणे अजुन शिल्लक होते. तबला, पेटी, सतार सर्व वाद्य जणू वादकांची प्रतिक्षा करत होते. ऐन मेहफील रंगण्याच्या वेळी या नृत्य दरबाराचे असे चित्र पाहून मी आणि नितीन थोडे विचारातच पडलो. "का रे संजय आपण चुकीच्या वेळी तर इथे आलो नाही ना?" असा प्रश्न मला नितीनने विचारला. मी काही बोलणार तेवढ्यात आतमधून एक तरुणी बाहेर आली. आम्हाला बघून एकदम थांबली. "कोण तुम्ही ? आज इथे नाच गाणे बंद असतात साहेब ! उदया याल, आज काहीच भेटणार नाही इथे" असे ती आम्हाला म्हणाली. "नाही हो, आम्ही 'मुंबई जनमत' या वृत्तपत्रासाठी इराचा इंटरव्यू घेण्यासाठी इथे आलो आहे. मी नितीन आणि हा संजय तुम्हीच इरा आहात का?" नितीनने तिला असे विचारताच ती हसतचं म्हणाली "नाही हो साहेब मी रुपा आहे इराची मैत्रिण. इरा आतमध्ये आहे. या माझ्या सोबत" रुपा आम्हाला इराच्या खोलीत घेऊन गेली. तिथेही पण बाहेरच्या हॉल सारखेच वातावरण होते. त्या खोलीमध्ये सुगंधी मेणबत्यांचा मंद प्रकाश होता. लाल दिव्याचा लाल प्रकाश सर्व खोलीभर पसरला होता. खाली पैजण पडल्या होत्या. समोरच एका मोठ्या बिछान्यावर एखाद्या महाराणीने आराम करावा तशी इरा आपले अंग सैल टाकून तक्के आणि उश्यांना रेटून बसली होती. बाजूला मोगऱ्याचा गजरा पडला होता. इराचे लांब आणि मोकळे केस खाली झुलत होते. सडपातळ आणि लचकदार अंगाची, गोऱ्या वर्णाची, घारे डोळे असलेली इरा आपला नाजूक तळहात बिछान्यावर अंथरलेल्या मखमलीच्या चादरीवरुन फिरवत होती. तिचे डोळे पाणावलेले होते. माझी नजर तिच्यावर स्तब्ध झाली होती. तेवढ्यात रुपा इराला म्हणाली. "इरा दीदी हे दोन लोकं आले आहे तुझ्याकडे, तुझा इंटरव्यू घ्यायचा म्हणतात आहेत" "त्यांना समोर बसव, पाणी सरबत दे, मी येतेच" असे रुपाला सांगून इरा तिथून उठून दुसऱ्या खोलीत गेली"

"आम्ही समोर येऊन बसलो पाणी सरबत सुध्दा झाले. नितीन कॅमेरा सेट करु लागला. मी सुध्दा माझी प्रश्नांची यादी काढली. तेवढ्यात लाल रंगाची साडी परिधान केलेली इरा आमच्या समोरच्या तक्तपोसावर येऊन बसली. आम्ही तिला आमचा परिचय आणि इथे येण्याचे प्रयोजन सांगितले. "ठीक आहे. विचारा जे काही विचारायचे आहे तुम्हाला" असे ती म्हणाली. मी माझे प्रश्न विचारण्यास सुरुवात केली. नितीन कॅमेरा सांभाळत होता. इरा प्रत्येक प्रश्नावर तिचे अनुभव सांगत होती. इराच्या प्रत्येक उत्तरासोबत, तिच्या शब्दांमध्ये, चेहऱ्यावरच्या भावांमध्ये एका वेगळ्याच दुःखाची चाहूल भासत होती. तब्बल दीड तासाच्या प्रश्नोत्तरांनंतर "इरा तुम्ही आजच्या दिवशी मेहफील बंद का ठेवली आहे?" हा शेवटचा प्रश्न मी विचारला. माझा प्रश्न ऐकताच तिच्या डोळ्यातील दुःख तीव्र झाले आणि डोळ्यातच रोखून ठेवलेले आसवे अलगद तिच्या गालावर उतरले. "आपण काही चुकीचे तर विचारले नाही" असे क्षणभर मला वाटले. पण इराने या प्रश्नाचे उत्तर देण्यास सहमती दर्शवली आणि सांगायला सुरुवात केली. "चार वर्षा आधी याच जागी मी नृत्य करत होती. मेहफील रंगली होती. वादयांचा ध्वनी, पैंजणांची छनछन, मोगऱ्याचा सुगंध आणि या झुंबराच्या सोनेरी प्रकाशात मी नृत्य करत होती. रसिकजन विडयाचा आस्वाद घेत होते. ठरलेल्या वेळेवर मी नाच थांबवला, वादय थांबले आणि मेहफील संपली. आलेले सर्व लोक जायला लागले. मी सुध्दा पैंजण काढले व त्यांना नमस्कार केला. वादयांना नमस्कार केला आणि आत जायला लागली. तेवढ्यात "मी आत येऊ शकतो का ?" असा आवाज ऐकू आला. मी मागे वळून पाहिले तर दरवाज्यात पांढऱ्याशुभ्र कपडयांमध्ये एक अनोळखी व्यक्ती उभा होता. मी त्याला आतमध्ये बोलवले. तो एक टक माझ्याकडे पाहात होता. अतिशय देखणा, उंचपुरा तो तरुण माझ्या समोर येऊन उभा राहिला. "मला तुमच्यासोबत थोडे बोलायचे होते म्हणून सर्व लोक गेल्यावर आलो आहे" असे तो म्हणाला. "अहो साहेब, पहिले बसा आणि मग बोला जे बोलायचे आहे" असे मी सुध्दा त्याला म्हणाली तो खाली बसला मी त्याला पाणी दिले. पाणी पिल्यावर, "मी बरेच दिवसापासून तुम्हाला पाहात होतो. शेवटी आज हिम्मत केली आणि आतमध्ये आलो. मला तुम्ही मनापासून आवडता" असे त्याने म्हणताच मी हसायला लागली. "मला अनेक लोक दररोज हे वाक्य ऐकवतात तुम्ही पण त्यातलेच एक आहात वाटते" मी असे म्हणत असतांना तो माझ्याकडे पाहात होता. शांत बसला होता. "थोडा दाम वाढवा साहेब, घ्या हा विडा. उदया थोडे लवकर याल मेहफीलीला". "मी हसूनच असे बोलली आणि त्याला विडा दिला. त्याचा चेहरा उतरला होता. आता त्याच्या चेहऱ्यावर थोडी निराशा अवतरली होती. तो उभा राहिला आणि एक शब्दही न बोलता, विडा न घेता जसा आला होता तसाच परत निघून गेला"

"आकाशातून एखादा तारा तुटावा त्याचप्रमाणे तो अनोळखी व्यक्ती क्षणात या मेहफीलीतून बाहेर पडला. त्याने जातांना एक नजरही मागे वळवली नाही. तो या दरबारात आल्यापासून मी त्याचे निरीक्षण करत होती. तेच आता तो परत जातांना मला समजत होते. इथे येणाऱ्या सर्व लोकांच्या बुभूक्षीत नजरा माझ्या शरीरावर, पायापासून तर गळ्यार्पत असतात. परंतु तो अनोळखी व्यक्ती आल्यापासून तर परत जाईपर्यंत फक्त माझ्या डोळ्यांमध्ये पाहात होता. मी इथे दररोज लोकांसमोर नशेत असल्यासारखी नाचते. लोक माझ्यावर पैसे उधळतात. माझ्या अंगाला हात लावतात. वासनेनी भरलेल्या त्यांच्या नजरा नित्य माझ्या शरीराला टोचत असतात. ज्या ठिकाणी रोज शरीराचा व्यापार होतो. अब्रुची निलामी होते. अशा या दुशीत ठिकाणी प्रेमाचे शुध्द वारे घेऊन तो आला होता. या अपवित्र देहावर पवित्र प्रेमाचा वर्षाव करण्यासाठी तो आला होता. जो पर्यंत त्याच्या या महान प्रेमाचा अर्थ मी जाणला तो पर्यंत तो अनोळखी माझ्या समोरुन निघून गेला होता. मी त्याला त्याचे नाव सुध्दा विचारले नव्हते. वेश्या वस्तीतील वातावरण आणि हा धंदा यामुळे आम्हाला कधी निर्मळ आणि पवित्र प्रेम दिसलेच नाही. परंतु जेव्हा ते माझ्या समोर आले तेव्हा मी त्या प्रेमाला ओळखण्यास व समजण्यास अपात्र ठरली. हाच तो दिवस आहे. याच दिवशी मी त्या अनोळखी व्यक्तीच्या वेडया प्रेमात काही वेळेसाठी का होईना पण सहभागी झाली होती. म्हणूनच आजच्या दिवशी इराचा दरबार इतरांसाठी बंद असतो. आजच्या दिवशी माझ्या अंगाला कोणाचाही हात लागत नाही. हा एक दिवस मी आणि माझी मेहफील व्रतस्थ राहून त्या अनोळखी व्यक्तीची वाट बघतो"

"एवढे बोलून जेव्हा इरा थांबली तेव्हा मी आणि नितीन सुध्दा सुन्न झालो होतो. आता आम्हाला पण ती मेहफील शांत वाटत होती. एखादया ध्यानस्थ साधूच्या चेहऱ्यावर जी शांतता असते. त्याच शांततेचा संचार त्या मेहफीलीत झाला होता. त्यानंतर जास्त काही न बोलता आम्ही परत 'मुंबई जनमत' च्या ऑफीसचा रस्ता धरला. ऑफीसमध्ये पोहोचल्यावर इंटरव्यूची सी.डी. आणि फोटो संपादक साहेबांकडे दिले आणि घरी जाण्यास निघालो"

"इंटरव्यू होऊन तीन दिवस झाले होते. मी संध्याकाळच्या मेहफीलीची तयारी करत होती. तेवढ्यात रुपा धावतच माझ्या खोलीत आली. "इरा दीदी त्या इंटरव्यू घेणाऱ्या दोघांपैकी एकजण आला होता. पेपर आणि लिफाफा माझ्या हातात देऊन परत गेला" मी पेपर उघडला तर 'मुंबई जनमत' च्या दुसऱ्याच पानावर माझा फोटो आणि पूर्ण मुलाखत छापून आली होती. रुपानी माझ्या हातातला पेपर घेतला आणि सर्वांना दाखवायला गेली. तेव्हा माझे लक्ष त्या पांढऱ्या पाकीटावर गेले जे पेपर सोबत आले होते. मी ते पाकीट उघडले आणि त्यातले पत्र काढले. त्या पत्रात फक्त चारच ओळी लिहील्या होत्या.

"हसून तू तेव्हा टाळले मला
मीही मागे फिरलो नाही
तुझ्याचसाठी व्रतस्थ राहिलो
दुसऱ्यांसाठी उरलो नाही

                     जयदेव पुरंदरे
                        संपादक,
                      मुंबई जनमत"

◆◆◆◆◆

© गंधार जयश्री विश्राम कुळकर्णी
संपर्क क्र. ९१५८४१६९९८